با توجه به سیر رویدادها و حوادث این پرونده قرار بود این کتاب در سه جلد تدوین شود که به‌علت درگذشت ناگهانی نویسنده، تدوین و انتشار جلدهای دوم و سوم این کتاب فعلا منتفی شده است.
درمقدمه کتاب آمده است: اهمیت موضوع پرونده هسته‌ای ایران و تاثیر انکارناپذیر آن در تحولات سیاسی داخلی و خارجی کشور بازخوانی و بررسی تحولات مرتبط با آن را ضروری می‌نماید، اما متأسفانه به رغم اهمیت ذاتی این موضوع تا‌کنون تلاشی برای تدوین تحولات این موضوع انجام نشده بود.
درچنین بستری مجموعه حاضر اگر چه به‌دلیل درگذشت نویسنده آن متوقف شده اما شروع آن و انتشار یک جلد اطلاعات این پرونده کاری ارزشمند و قابل استناد و بهره برداری محققان است.
جلد نخست کتاب، حاوی اخبار سه‌مقطع زمانی دوران رژیم پهلوی، ابتدای انقلاب تا استقرار نظام جمهوری اسلامی و دوران ریاست جمهوری هاشمی رفسنجانی است. اخبار مقطع دوران رژیم پهلوی و ابتدای انقلاب تا استقرار نظام جمهوری اسلامی از آن جهت که در آن زمان در کانون توجه نبوده و بعد هم زمان زیادی از آن سپری شده است جالب و خواندنی است، در حالی که اخبار دوران ریاست جمهوری هاشمی رفسنجانی از آنجا که به زمان‌های متاخر تعلق داشته و کم‌کم در کانون توجهات نیز قرار گرفته، تکرار اخبار جدید اما در یک فرآیند آرام‌تر است؛ هرچند که نوع برخورد هاشمی‌رفسنجانی با مسائلی که حول فعالیت‌های هسته‌ای ایران منتشر می‌شد جالب توجه است به خصوص وقتی که این نوع برخوردها با شرایط کنونی مقایسه شود.
سال‌های پیش از انقلاب
اولین قرارداد مشارکت هسته‌ای ایران در سال1336با ایالات متحده آمریکا و با عنوان «اتم برای صلح» منعقد می‌شود. در این قرارداد آمریکا متعهد شد علاوه بر انتقال دانش فنی هسته‌ای به ایران، چندین کیلوگرم اورانیوم غنی شده را برای مصارف تحقیقاتی و عملیاتی در اختیار ایران قرار دهد. تاکید بر مشارکت و همکاری در حوزه تحقیقات علمی مرتبط با مصارف صلح‌آمیز از دیگر بندهای این قرارداد بود.
با این قرارداد، مقر موسسه دانش‌هسته‌ای (که زیر مجموعه سازمان پیمان سنتو بود) از بغداد به تهران منتقل می‌شود. این قرارداد و انتقال موسسه، شاه را علاقه‌مند به انرژی هسته‌ای می‌کند.
او در سال 1959 میلادی(1338) دستور تاسیس مرکز تحقیقات هسته‌ای در دانشگاه تهران را صادر می‌کند.
یک‌سال بعد مقدمات خرید یک مرکز تحقیقات 5مگاواتی برای دانشگاه تهران فراهم می‌شود و آمریکا در سپتامبر 1967 (134) بیش از 5 کیلو اورانیوم غنی شده برای این مرکز ارسال می‌کند و در جولای 1968 ایران معاهده N.P.T را امضا می‌کند.
از مارس سال 1969 (1348شمسی) فرانسه نیز وارد فعالیت‌های هسته‌ای ایران می‌شود، 5سال بعد نیز آرژانتین دوران پرون وارد این چرخه می‌شود و به مبادلات نامعلوم هسته‌ای با ایران می‌پردازد. در سال 1974(1353)ایران با دادن یک وام یک میلیارد دلاری در احداث مرکز غنی‌سازی اورانیوم کنسرسیوم «اور دویف» فرانسه مشارکت می‌کند و با این وام 10درصد سهام آن را می‌خرد، فرانسه هم متعهد می‌شود تا زمینه تامین اورانیوم غنی‌شده لازم برای ایران را فراهم کند. در این سال شاه اعلام می‌کند که قصد دارد یک نیروگاه هسته‌ای با توان تولید 23هزار مگاوات، در حداقل زمان ممکن احداث کند.
در همین سال (1974) سازمان انرژی اتمی ایران تحت مدیریت فیزیکدان هسته‌ای ایران- اکبر اعتماد- تاسیس می‌شود. بودجه این سازمان در سال نخست 8/30میلیون دلار است.
در همین سال آمریکا خواستار افزایش همکاری‌های هسته‌ای خود با ایران شده و دیکی‌لی‌ری رئیس کمیسیون انرژی اتمی آمریکا در سفر به تهران به احتمال احداث تاسیسات غنی‌سازی و بازیافت در منطقه خاورمیانه اشاره می‌کند. یک‌سال بعد ایران پیشنهاد می‌کند این مرکز در تهران احداث شود.
در این سال علاوه بر فرانسه و آرژانتین، هند نیز وارد فعالیت‌های هسته‌ای ایران می‌شود. همکاری هسته‌ای ایران و آرژانتین در این سال افزایش می‌یابد. در 30 می 1974 آمریکا به مقامات ایران برای گسترش همکاری‌ها اطمینان می‌دهد. این خبر حاکی از آن است که مقامات رژیم شاه نسبت به همکاری کامل آمریکا با ایران احساس عدم اطمینان می‌کردند. 2هفته قبل از اطمینان دادن آمریکا، توافقات حفاظتی ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی عملی می‌شود.
در ژوئن 1974 شاه اعلام می‌کند که «بی‌شک» ایران به تسلیحات هسته‌ای دست خواهد یافت. وی زمان تحقق این امر را بسیار «سریع‌تر از تصور همگان» عنوان می‌کند. سفارت ایران در فرانسه اظهارات شاه را تکذیب می‌کند.
شاه بعد از مدتی نه‌تنها مجبور به پس گرفتن سخنان خود می‌شود بلکه تاکید می‌کند که «نه تنها ایران بلکه هیچ کشوری در منطقه نباید به دنبال دستیابی به زرادخانه هسته‌ای باشد.»
تکذیب سخنان شاه توسط سفیر ایران در فرانسه می‌تواند حکایت از رابطه محرمانه فرانسه با ایران در فعالیت‌های هسته‌ای و وارد شدن اتهام به این رابطه باشد.
به موازات افزایش تعداد کشورهایی که مایلند وارد همکاری‌های هسته‌ای با ایران شوند آمریکا نیز قراردادهای خود را با شاه گسترش می‌دهد. سال 54 سال اوج قیمت‌های نفت و ثروتمند شدن کشورهای نفتی از جمله ایران است، اخبار دوران پیش از انقلاب درج شده در جلد اول کتاب نیم قرن پرونده هسته‌ای نشان می‌دهد که احتمالا شاه با افزایش قیمت نفت و استقبال کشورهای متعدد(که بعدها تعداد آنها بسیار بیشتر هم می‌شود) از فعالیت‌های هسته‌ای ایران، احساس می‌کند که قادر است به هر آنچه می‌خواهد در زمینه انرژی هسته‌ای دست یابد.
همکاری‌های ایران و آمریکا با امضای قرارداد تجاری کلانی برای خرید 8 راکتور به ارزش 4/6میلیارد دلار با هنری‌کیسینجر برای تامین سوخت 2 اکتور 1200مگاواتی آب سبک افزایش می‌یابد. ایران همچنان اصرار دارد که آمریکا تاسیسات بازیافت سوخت را در ایران احداث کند و برای راضی کردن آمریکا به این کار، وعده سرمایه‌گذاری 75/2میلیارد دلاری در یک مرکز غنی‌سازی اورانیوم را در آمریکا می‌دهد.
علاقه شاه به انرژی هسته‌ای و دست و دلبازی‌های مالی او برای تامین انرژی هسته‌ای به گونه‌ای پیش می‌رود که حتی دانشمندان هسته‌ای آمریکا برای تامین منابع مالی تحقیقات خود به ایران رجوع می‌کنند. جفری ارکنز، دانشمند هسته‌ای آمریکا در زمینه غنی‌سازی اورانیوم، برای بررسی امکان حمایت مالی ایران از طرح وی جهت غنی‌سازی لیزری در سال 1976 به ایران می‌آید.
در جولای 1976 (1355) سازمان انرژی اتمی ایران قرارداد احداث نیروگاه هسته‌ای بوشهر را به ارزش 8/7 میلیارد مارک آلمان منعقد می‌کند که 8/5 میلیارد مارک به صورت پیش‌پرداخت به شرکت آلمانی داده می‌شود.
بلافاصله در اکتبر 1976ایران با فرانسه قرارداد خرید 2راکتور هسته‌ای می‌بندد و قرار می‌شود 6 راکتور دیگر هم در فواصل زمانی معین به ایران تحویل شود. در آوریل 1977ایران و آمریکا به توافقی در زمینه مبادله دانش و فناوری هسته‌ای و همکاری در زمینه مسائل ایمنی دست می‌یابند.
اخبار همکاری‌های هسته‌ای ایران در سال‌های پیش از انقلاب، نشان‌دهنده حجم بالایی از بستن قراردادها با کشورهای مختلف مانند آمریکا، انگلیس، آلمان، فرانسه، اسپانیا، هند، آرژانتین، برزیل، پاکستان، ایتالیا، سوریه، لیبی، چین، کره‌جنوبی و استرالیا در کنار دریافت امکانات و احداث تأسیسات مختلف هسته‌ای در کشور است.
درمیان اخبار می‌توان به خبرهایی درخصوص بروز اختلاف میان .... و آمریکا چه بر سر دریافت امکاناتی که ممکن است ایران را تا مرز مسلح‌شدن به تسلیحات هسته‌ای پیش ببرد و چه در مورد مسائل حفاظتی برمی‌خوریم که هر بار با حل اختلافات، قراردادهای مالی هنگفتی با آمریکا بسته شده و این کشور تأسیسات و امکاناتی را در اختیار ایران قرار می‌دهد. آنچه در این اخبار به‌چشم می‌خورد تلاش آمریکا برای خارج‌نشدن شاه از دایره محدود انرژی هسته‌ای صلح‌آمیز و جلوگیری از دستیابی ایران به تسلیحات هسته‌ای است در حالی که سایر کشورها چنین حساسیت‌هایی را بروز نداده و بیش از همه موضوع تجارت هسته‌ای با ایران برایشان اهمیت داشته است.
بالاخره در 23 اوت 1978 (1357) سفیر آمریکا در ایران در جلسه‌ای در سفارت این کشور می‌گوید، کمیسیون تنظیم قوانین و مقررات هسته‌ای آمریکا در مورد توافق هسته‌ای دوجانبه دچار دودستگی شده است (2موافق و 2 مخالف) و این امر باعث می‌شود تا موضوع قرارداد (بازیافت سوخت هسته‌ای در ایران) پیش از مطرح شدن در کنگره به بحث محافل سیاسی تبدیل شود. در سال‌های پایانی دهه 70 میلادی، آمریکا اطلاعاتی سری درمورد برنامه تولید تسلیحات هسته‌ای شاه به‌دست می‌آورد.
سال‌های پس از پیروزی انقلاب
با مطالعه اخبار این سال‌ها، به این نتیجه می‌رسیم که بلافاصله پس از پیروزی انقلاب اسلامی، سیاست داخلی کشور بر لغو همه اقدامات انجام شده شاه در زمینه انرژی هسته‌ای قرار می‌گیرد و بسیاری از قراردادهای بسته شده ایران با شرکت‌های بزرگ مانند اوردویف فرانسه و ورک یونیون آلمان به‌صورت یکطرفه ملغی می‌شود. این حرکت عکس‌العمل این شرکت‌ها را برای شکایت علیه ایران و دریافت خسارت به دنبال دارد. درحالی که اگر ایران این قراردادها را ملغی هم نمی‌کرد، شرکت‌های مزبور به همکاری با ایران یا ادامه نمی‌دادند و یا به‌گونه‌ای رفتار می‌کردند که نمونه تجربه‌شده آن یعنی نیروگاه بوشهر هنوز در چنبره این نوع رفتارها گرفتار آمده است.
کتاب نیم‌قرن پرونده هسته‌ای خبری را برای سال 1979 نوشته که با پیروزی انقلاب اسلامی، آمریکا انتقال اورانیوم با غنای بالا به ایران را متوقف می‌کند و تهران نیز در نقطه مقابل کلیه توافقات خود با کنسرسیوم اوردویف فرانسوی را ملغی می‌کند. در این خبر مشخص نشده که ربط این دو تصمیم به‌یکدیگر چیست؟ ایران در همین سال قرارداد خود با فرانسه را برای احداث نیروگاه هسته‌ای کارون در دارخوین نیز لغو می‌کند.
اتخاذ تصمیمات عجولانه درخصوص سرمایه‌گذاری‌های هسته‌ای ایران در داخل و خارج در اوایل پیروزی انقلاب و پیش از استقرار کامل نظام جمهوری اسلامی تنها یک سال دوام می‌آورد و پس از آن در سال 1980 سیاست‌های کشور به سمت استفاده از قراردادها و سرمایه‌گذاری‌های انجام شده در داخل و خارج کشور می‌رود که این‌بار با مقاومت کشورهای اروپایی روبه‌رو می‌شود؛ ازجمله، شرکت آلمانی سازنده نیروگاه بوشهر وقوع جنگ را بهانه کرده و از حضور در منطقه برای اتمام پروژه سر باز می‌زند. در دوران جنگ، صدام ده‌ها بار نیروگاه بوشهر را مورد حمله هوایی قرار می‌دهد همه این حملات در میانه مذاکرات ایران و آلمان برای پایان پروژه انجام می‌شود که شرکت آلمانی اعلام می‌کند تا پایان جنگ به بوشهر بازنخواهد گشت.
در مارس 1980 یک گزارش منتشر شده توسط آمریکا به نقل از منابع امنیتی، حاکی از آن است که ایران خواهان خرید راکتورهای کوچکتر است. این مقام امنیتی در گفت‌وگو با واشنگتن‌پست این تغییر سیاست را ناشی از تمایل احتمالی ایران برای دستیابی به سلاح‌های هسته‌ای ارزیابی می‌کند.
در7 اوت1981(1360) ایران از خروج 62فرانسوی از ایران به‌دلیل توقیف سرمایه‌گذاری ایران در اوردویف جلوگیری می‌کند.
در 9 سپتامبر 1982، دولت ریگان ایران را در زمره 63کشوری قرار می‌دهد که حمل تجهیزات هسته‌ای به آنها باید با دقت بیشتر و لحاظ کردن مسائل امنیتی انجام شود.
در حالی که کشورهای غربی از همکاری هسته‌ای با ایران سر باز می‌زنند، کشورهای آسیایی مانند چین، هند و پاکستان زمینه بهتری برای فعالیت در ایران پیدا می‌کنند.
سال 1984 اعلام می‌شود که ایران یک مرکز تحقیقات هسته‌ای را که با همکاری چین احداث شده در اصفهان افتتاح می‌کند. برخی شایعات تایید نشده هم حاکی از آن است که برخی مراکز تحقیقاتی در زیرزمین احداث شده‌اند. تبلیغات برسر همکاری هسته‌ای ایران و پاکستان و دستیابی ایران به دانش هسته‌ای ذوب اورانیوم نیز در همین‌سال‌ها بالا می‌گیرد.
گزارش‌های متعدد در مورد فعالیت‌های هسته‌ای ایران در نشریات اروپایی کماکان در این‌سال‌ها ادامه دارد. اواسط دهه 1980 از اعزام 15 تا 17هزار دانشجوی ایرانی به خارج از کشور برای آموزش در حوزه‌های دانش هسته‌ای خبر داده می‌شود.
از سال 1985 آرژانتین همکاری خود را در غیاب شرکت های اروپایی با ایران افزایش داد و در این سال اورانیومی با غنای 20درصد به ایران می‌دهد و اعلام می‌کند که این کشور هیچ محدودیتی در انتقال اورانیوم غنی‌شده به سایر کشورها و یا انتقال فناوری آن ندارد.
سال 1986 آمریکا، آرژانتین را متهم می‌کند که محموله 1500 کیلوگرمی اورانیوم دی‌اکسید را که قرار بوده به الجزایر حمل کند به ایران منتقل کرده است. در گزارش دیگری آمریکایی‌ها مدعی می‌شوند آرژانتین 3هزار کیلوگرم اورانیوم در اختیار تهران قرار داده است.
از فوریه 1986 نیز اخباری مبنی بر همکاری عبدالقدیر‌خان، دانشمند هسته‌ای پاکستان با ایران منتشر می‌شود. در همین سال ایران پیشنهاد تکمیل راکتورهای بوشهر را هم به آرژانتین می‌دهد.
سال 1987(1366) ایران اعلام می‌کند قصد دارد یک مجتمع کیک‌زرد در استان یزد احداث کند. در این سال رسانه‌های غربی در گزارش‌های متعدد ادعا می‌کنند که هاشمی‌رفسنجانی، ریاست جمهوری ایران دستور تحقیق در مورد نحوه دستیابی ایران به تسلیحات هسته‌ای و سیستم‌های حمل‌ونقل آنها را صادر کرده است. منبع این گزارش‌ها روزنامه عبری جروزالم‌پست است.
این بخش از مطالب کتاب نیم‌قرن پرونده هسته‌ای ایران به فعالیت‌های دولت هاشمی رفسنجانی در استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای و ادعای منابع غربی علیه این فعالیت‌ها اختصاص دارد. اخبار منتشره در این‌بخش نشان می‌دهد که هاشمی رفسنجانی همه تلاش خود را برای رفع این ادعا به‌کار گرفته و همواره بر صلح‌آمیز بودن فعالیت‌های ایران تأکید و با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی برای اعتماد‌سازی همکاری می‌کند. بیشتر اخبار این بخش، با اخباری که هم‌اینک در زمینه انرژی هسته‌ای ایران می‌شنویم تفاوت زیادی ندارد.
اگر مرکز اسناد انقلاب اسلامی می‌توانست 2جلد دیگر این کتاب را به‌پایان برد، اخبار درج‌شده در آنها بهتر می‌توانست عملکرد دولت‌‌های خاتمی و احمدی‌نژاد را هم در زمینه فعالیت‌های هسته‌ای پیش‌روی خوانندگان قراردهد.
